Łosoś Marcina, złowiony podczas ostatniego rejsu łodzi "Trotka". Ryba 110 cm, waga 15 kg. Jednak na takie wędkarskie wyniki składa się historia bałtyckich łososi, ich przeszłość i przyszłość ...
Publikacja na podstawie dokumentu ... KOMISJA EUROPEJSKA DYREKCJA GENERALNA DS. GOSPODARKI MORSKIEJ I RYBOŁÓWSTWA
Bruksela, dnia 13 lutego 2009 r.
Łosoś jest gatunkiem anadromicznym, który spędza okres życia młodocianego i dorosłego w morzu, natomiast na okres tarła wpływa do rzek. Dorosłe łososie z Morza Bałtyckiego wpływają do rzek na ogół w okresie letnim. Tam rozmnażają się, a ich młode (w stadium parr) spędzają w rzekach od roku do pięciu lat, a następnie, już jako smolty, migrują do morza. Łosoś, zanim powróci do rzeki, w której przyszedł na świat, przebywa i żeruje w morzu przez kilku lat.
Łosoś bałtycki (Salmo salar, L.) różni się od łososia północnoatlantyckiego nie tylko występowaniem geograficznym, ale także pod względem genetycznym. Wiadomo, że dawniej ryba ta występowała w około stu rzekach, które wpływają do Bałtyku, jednak w wyniku zniszczenia siedlisk naturalnych, ich zanieczyszczenia, przeławiania i innych działań człowieka liczba rzek, w których występuje zjawisko naturalnej reprodukcji, spadła do poniżej trzydziestu.
Mapa pochodząca z planu SAP z 1999 r. przedstawiająca 89 bałtyckich rzek łososiowych podzielonych na trzy kategorie:
1. Rzeki z dziką populacją łososia – czcionka pogrubiona
2. Rzeki, w których zasoby łososia są wynikiem zarybień i w których nie występują dzikie populacje – czcionka normalna
3. Rzeki, w których populacja łososia wyginęła, ale możliwe jest jej odtworzenie – czcionka podkreślona
Historia zarządzania do chwili obecnej.
Stadami łososia w Morzu Bałtyckim w latach 1974-2005 zarządzała Międzynarodowa Komisja Rybołówstwa Morza Bałtyckiego (IBSFC). W 2005 r. IBSFC przestało istnieć. Zgodnie z zaleceniem wydanym przez IBSFC w 1989 r. poziomy połowów powinny uwzględniać ochronę wystarczającej liczby dziko żyjących tarlaków w celu zwiększenia i utrzymania produkcji dziko żyjących odmian łososi. W 1991 r. po raz pierwszy wprowadzono system całkowitego dopuszczalnego połowu (TAC) dla łososia bałtyckiego.
W 1997 r., po znaczącym spadku liczebności stad, będącym po części skutkiem syndromu M74 - niedobór Tiaminy w woreczkach żółtkowych wylęgu łososi, prowadzący do śmiertelności narybku. Tiamina odgrywa istotną rolę w przemianach węglowodanów oraz w metabolizmie tkanki nerwowej.
Syndrom M74 atakuje zarówno mieszane stada łososia bałtyckiego, jak i stada dziko żyjące i może być przyczyną wysokiego wskaźnika śmiertelności narybku i osobników w stadium resorpcji woreczka żółtkowego. W latach 1992-1996 śmiertelność wskutek tej choroby wyniosła 50 % wszystkich młodych łososi, jednak od tego czasu współczynnik chorobowości spadł, a w ostatnich latach jest on bardzo niski. Czynniki mające wpływ na rozwój M74 nie zostały jeszcze dogłębnie zbadane, nie można zatem przewidzieć, jak będą w przyszłości kształtować się wskaźniki śmiertelności na skutek syndromu M74. Śmiertelność wywołana M74 była na przestrzeni lat różna i nagłe zmiany wskaźnika zapadalności na tę chorobę mogą ponownie wystąpić w przyszłości.
IBSFC przyjęło plan działania na rzecz łososia (SAP). Celem SAP było odtworzenie/odbudowa zasobów dzikiego łososia bałtyckiego w celu osiągnięcia do 2010 r. poziomu naturalnej produkcji wynoszącego co najmniej 50 % potencjalnego poziomu produkcji każdej rzeki łososiowej. Do innych celów należało utrzymanie różnorodności genetycznej stad, odtworzenie populacji łososia w potencjalnych rzekach łososiowych oraz utrzymanie możliwie najwyższego poziomu połowów. Plan przewidywał także zasady dotyczące ustalania TAC w odniesieniu do połowów przemysłowych prowadzonych w wodach morskich do linii brzegowej oraz specjalne zasady dotyczące odłowu łososia hodowlanego. Ponadto, w celu uzupełnienia środków podjętych przez IBSFC, od państw nadbrzeżnych zażądano przyjęcia krajowych środków, takich jak ustanowienie okresów i obszarów zamkniętych dla połowów lub poprawa stanu rzecznych siedlisk naturalnych i jakości wody.
Od 2005 r., mimo że IBSFC przestało istnieć, Komisja Europejska w dalszym ciągu zajmowała się kwestią morskich połowów łososia, ustanawiając co roku całkowite dopuszczalne połowy oraz środki techniczne, takie jak wyznaczanie okresów zamkniętych dla połowów. Dodatkowo niektóre państwa członkowskie, zgodnie z celami wcześniejszej wersji SAP, ustanawiały środki krajowe.
W Krakowie w listopadzie 2007 r. komisja helsińska (HELCOM) wraz ze wszystkimi państwami basenu Morza Bałtyckiego będącymi członkami UE, UE i Federacją Rosyjską doszła do porozumienia w sprawie bałtyckiego planu działania. Plan ten obejmuje działania na rzecz łososia bałtyckiego, w tym klasyfikację i spis rzek łososiowych oraz rozwój stosownych działań na rzecz hodowli i odbudowy populacji, jak również planowanego poziomu produkcji.
Obecny stan stad.
ICES prowadzi ocenę stanu stad łososia bałtyckiego i każdego roku w czerwcu przekazuje Komisji swoją opinię. Na podstawie unijnych celów zarządzania oraz cech biologicznych i genetycznych stad ICES wyznaczyło sześć jednostek oceny. Ustanawiając te sześć jednostek, ICES zakłada, że na konkretnym obszarze stada cechują podobne wzorce migracyjne oraz poziomy połowów i eksploatacji. Jednostkami oceny są:
1. stada północno-wschodniej części Zatoki Botnickiej: fińsko-szwedzka część wybrzeża, na północ od Perhonjoki w kierunku rzeki Råneälven, w tym rzeka Tornionjoki;
2. stada zachodniej części Zatoki Botnickiej: szwedzka część wybrzeża położona między Lögdeälven i Luleälven;
3. stada Morza Botnickiego: szwedzka część wybrzeża na północ od Dalälven w kierunku Gideälven i fińska część wybrzeża na północ od Paimionjoki w kierunku Kyrönjoki;
4. stada zachodniej części głównego basenu: rzeki położone na szwedzkim wybrzeżu na obszarach
5. stada wschodniej części głównego basenu: rzeki estońskie, łotewskie, litewskie i polskie;
6. Zatoka Fińska: obszar 32.
Stan stad oceniany jest na podstawie realizacji celu SAP, zgodnie z którym produkcja smoltów dziko żyjących łososi ma stanowić 50 % potencjalnej produkcji smoltów w każdej rzece. Potencjalna produkcja obliczona została dla każdej rzeki na podstawie udanego tarła, rozmiaru obszaru produkcji, jakości siedlisk naturalnych na obszarze zajmowanym przez łososie w stadium parr, współczynnika śmiertelności podczas wędrówki i w wieku smoltyfikacji.
Potencjalna produkcja w rzekach, do których migrują dziko żyjące łososie bałtyckie (z wyłączeniem obszaru Zatoki Fińskiej) może wynieść od 2,5 do 5,1 mln dzikich smoltów rocznie (przy czym najbardziej prawdopodobny wynik to 3,45 mln). Szacuje się, że obecna produkcja dziko żyjących smoltów wynosi około dwóch trzecich potencjalnej całkowitej produkcji smoltów i oczekuje się, że w bliskiej przyszłości poziom ten nadal będzie wysoki, natomiast w rzekach, do których łosoś został ponownie wprowadzony, poziom produkcji w dalszym ciągu jest niski.
Połowów łososia bałtyckiego.
Połowy łososia ze względu na ich charakter można podzielić na dwa rodzaje: rybołówstwo przemysłowe i połowy rekreacyjne. Ocenie poddano oba rodzaje połowów, a wnioski wyciągnięte na ich podstawie przedstawiono poniżej:
Rybołówstwo przemysłowe
W 2007 r. połowy przemysłowe łososia w Morzu Bałtyckim były najniższe od 1980 r. W okresie objętym planem SAP (lata 1997-2007) wielkość połowów łososia spadła z 2 395 do 913 ton (odpowiednio z 435 000 do 177 000 sztuk łososi). Punkt ciężkości rybołówstwa przesunął się z obszarów na morzu otwartym nieco bardziej w kierunku wód przybrzeżnych. W 1997 r. 88 % całkowitych połowów łososia stanowiły połowy na morzu otwartym, natomiast w 2007 r. — około 61 %. Przewiduje się utrzymanie tej tendencji. W tym okresie połowy prowadzone w Szwecji, Finlandii, Polsce i Danii stanowiły 90 % całkowitych połowów łososia bałtyckiego. Wartość połowów łososia bałtyckiego w 2007 r. wyniosła około 2,7 mln EUR. Połowy łososia stanowią około 0,5 % całkowitej wartości połowów wszystkich gatunków w Polsce, Danii, Szwecji i Finlandii.
Połowy rekreacyjne.
W przypadku rekreacyjnych połowów łososia, w 2007 r. połowy w rzekach wyniosły około 121 ton (19 000 sztuk łososi), natomiast w przypadku rekreacyjnych połowów morskich — około 110 ton (21 000 sztuk łososi). Suma tych wartości stanowi około 13 % całkowitych połowów łososia bałtyckiego. W ciągu ostatnich kilku lat około połowa rekreacyjnych połowów morskich była prowadzona metodą trollingu; ten rodzaj połowów stosowano nieco częściej w południowej części basenu głównego. W 2007 r. około 37 000 wędkarzy łowiło łososie w rzekach Szwecji i Finlandii, a około 1 500 do 3 000 brało udział w trollingowych połowach łososia.
Zagrożenia dla stad łososia bałtyckiego.
Niszczenie siedlisk naturalnych.
Na pewnym etapie rozwoju łososie potrzebują rzek o szybkim nurcie. Niestety w wyniku działalności człowieka liczba tego rodzaju siedlisk znacznie spadła w całym regionie basenu Morza Bałtyckiego. W sytuacji gdy rzeki są wykorzystywane do wytwarzania energii wodnej poprzez budowę zbiorników, turbin i tam, szlaki wędrówek łososi zostają zablokowane, a siła prądu zmieniona. Spławianie drewna było kolejnym ważnym powodem, który przyczynił się do wyrównywania i zmiany dużych odcinków bystrzy rzek północnej części obszaru basenu Morza Bałtyckiego, co w konsekwencji doprowadziło do obniżenia liczby odpowiednich dla łososia siedlisk naturalnych.
Niska jakość wody w rzekach
Zawartość substancji odżywczych spływających z terenów uprawnych i osiedli wzrastała znacząco w wielu rzekach obszaru basenu Morza Bałtyckiego w miarę jak rosła produkcja podstawowa, a rozpad tych i innych dodanych substancji organicznych spowodował w wielu systemach rzecznych spadek zawartości tlenu. Łososie są zwykle traktowane jako dobry wskaźnik jakości wody, ponieważ są bardzo wrażliwe na środki zanieczyszczające, zakwaszenie i niski poziom zawartości tlenu. Przy wartości pH wynoszącej 6,3 lub mniej łosoś znajduje się w sytuacji zagrożenia, wynikającej ze zmiany składu chemicznego wody. Z tego względu od 1979 r. w Szwecji prowadzone jest zakrojone na dużą skalę wapnowanie, którego celem jest podniesienie wartości pH. W przypadku wielu rzek niepokojący jest również problem bezpośredniego wprowadzania toksycznych ścieków pochodzących z celulozowni i kopalń.
Utrata różnorodności genetycznej i odbudowa populacji.
Istnieją dwa poważne zagrożenia dla genetycznej różnorodności stad łososia bałtyckiego: utrata materiału genetycznego i cech genetycznych z powodu spadku liczebności populacji lub jej wyginięcia, przemieszanie materiału genetycznego łososia dzikiego z materiałem genetycznym łososia hodowlanego oraz, w niektórych rzekach, także z materiałem genetycznym troci wędrownej. Tego rodzaju utrata różnorodności genetycznej powoduje osłabienie zdolności dostosowania się do lokalnych warunków środowiskowych i do takich zmian środowiskowych jak np. zmiana klimatu.
Zgodnie z celem odbudowy stad zawartym we wcześniejszej wersji planu działania na rzecz łososia IBSFC, państwa członkowskie przez wiele lat wprowadzały narybek łososia oraz osobniki w fazach rozwoju parr i smolt do rzek, w których populacje łososia wyginęły. Prowadzono także dodatkowe zarybianie w rzekach, w których występowały słabe populacje. W niektórych państwach basenu Morza Bałtyckiego elektrownie wodne, w ramach rekompensaty za blokowanie szlaków wędrówek łososia, otrzymały od sądów nakazy wprowadzenia do rzek smoltów. W wyniku tych działań każdego roku w regionie Morza Bałtyckiego wypuszcza się 6-7 mln smoltów; liczba ta jest trzy razy wyższa od liczby smoltów pochodzących z naturalnej produkcji. Poważne obawy budzi nieznany dotąd ewentualny wpływ tego rodzaju zarybiania na genetyczną odporność populacji.
Przeżywalność łososia po stadium smolt w morzu.
Poziom przeżywalności łososia po stadium smolt na przestrzeni ostatnich 10-15 lat stopniowo się obniżał. Najniższy dotychczas oszacowany wskaźnik przeżywalności odnotowano w 2005 r., kiedy to wyniósł on mniej niż 10 % w przypadku smoltów łososia hodowlanego i około 15 % w przypadku smoltów łososia dzikiego, a więc połowę wskaźnika z początku lat 90.
Dioksyny
Poziom zawartości dioksyn i substancji powiązanych podnosi się wraz z wiekiem danego osobnika. Poziom dioksyn u dorosłych łososi w Morzu Bałtyckim na ogół przekracza pułapy ustanowione w UE. W Finlandii i Szwecji zastosowano odstępstwa zezwalające na wprowadzanie łososia na rynki krajowe do końca 2011 r., natomiast Estonia, Łotwa, Litwa i Polska zwróciły się o przyznanie odstępstwa od przepisów UE w sprawie dioksyn. W Danii i na Łotwie łososie, których waga przekracza pewne poziomy, nie mogą być wprowadzane na rynek (Dania: 5,5 kg w przypadku ryb patroszonych; Łotwa: 6,0 kg w przypadku ryb niepatroszonych). W zależności od dostępnych rynków, zezwoleń na wyładunek i cen za ryby o wysokiej zawartości dioksyn rybacy zmieniają charakter i intensywność prowadzonych połowów, a to z kolei ma wpływ na stan stad.
Badanie naukowe
W ramach prac przygotowawczych do opracowania nowego planu zarządzania zasobami łososia, Komisja zwróciła się do ICES z prośbą o przeprowadzenie oceny poprzedniej wersji SAP i o wydanie zaleceń na temat nowego planu zarządzania. Kluczowe ustalenia oceny ICES dotyczącej poprzedniej wersji planu SAP można podsumować następująco: częściowo udało się zrealizować cel określony w ramach planu SAP, polegający na przywróceniu do 2010 r. naturalnej produkcji smoltów w rzekach łososiowych do poziomu 50 % ich potencjału; chociaż trudno jest ocenić, czy stada łososia bałtyckiego mieszczą się w „bezpiecznych granicach genetycznych”, istnieje obawa, że duża liczba wypuszczanych do rzek łososi hodowlanych może stanowić problem w rzekach, w których populacje łososia są osłabione.
Zdaniem Komisji, w celu ochrony różnorodności genetycznej stad łososia bałtyckiego oraz wspierania odporności zasobów na przyszłe zagrożenia i obciążenia, ważna jest ochrona szczegółowych informacji genetycznych konkretnych populacji rzecznych. Komisja przyznaje, że wysoka liczba łososi hodowlanych w rzekach, w których stada łososia zostały uszczuplone, stanowi zagrożenie dla dzikiej populacji ze względu na konkurowanie o żywność i przestrzeń oraz mieszanie genów. Obawy budzą także przypadki ewentualnego migrowania do innych rzek. Jednym z rozwiązań tego problemu mogłoby być stopniowe ograniczanie dobrowolnego wypuszczania łososi hodowlanych do takich rzek, lub zmniejszenie ich stosunku do liczby smoltów łososia dzikiego ...